Piše: Vojislav Milovančević

Bio je Titov omiljeni grad i prva oslobođena teritorija u okupranoj Evropi, zavičaj velikih umetnika i sportista, mesto gde spremanje komplet lepinje predstavlja kult. Netaknuta priroda i lepo planinsko okruženje sa ogromnim turističim potencijalom, samo su neke od stvari koje posetioci mogu videti u Užicu, najvećem gradu zapadne Srbije.
Osim što predstavlja privredni centar Zlatiborskog okruga, Užice je i jedan od gradova sa najvećim turističkim potencijalom u Srbiji. Povoljan geografski položaj, određen blizinom velikih turističkih centara kao što su Zlatibor, Tara, Mokra Gora, Zlatar, Golija i jezero Perućac, čine ovaj grad interesantnom destinacijom, kako domaćim, tako i sve većem broju stranih turista. Da ove prednosti mohu da budu I razvojnih mogućnosti, pokazuje i činjenica da je prošle godine započeta revitalizacija srednjevekovnog utvrđenja - Stari grad. Obnova, koja se ralizuje po projektu Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kraljevo i uz finansijsku podršku Ministarstva kulture i informisanja, izvodiće se fazno, a do sada je realizovana prva od ukupno tri faze. Troškovi projekta, prema procenama, trebalo bi da iznose oko 70 miliona dinara, računajući i dosadašnjih 5,7 miliona utrošenih u prvoj fazi. Do sada je završena konzervacija gornjeg i delimično srednjeg grada, postavljena zaštitna ograda i signalizacija sa putokazima za kretanje posetilaca. Očekuje se da do kraja radova bude izvršena potpuna konzervacija srednjeg grada, rekonstrukcija ulaza na tvrđavu i radovi na Vodenoj kuli. Namera je da utvrđenje velmože Nikole Altomanovića učini jedinstvenim kulturno - istorijskim odredištem, ali i da ga komercijalizuje dodatnim turističkim sadržajima, te su u tu svrhu angažovani filmski reditelj Emir Kusturica i arhitekta Branislav Mitrović. Oni su deo tima koji radi na izradi idejnog rešenja za celokupan prostor na osnovu kojeg će se izvršiti rekontrukcija Starog grada. Zamisao, da se pored radova na samoj tvrđavi, uporedo radi i na osavremenjivanju kompletnog ambijenta oko nje, rezultirala je velikim brojem predloga. Posebno se izdvajaju ideje kao što su podizanje hotela u blizini citadele, izgradnja pešačkog mosta koji bi spajao magistralni put sa utvrđenjem na brdu i lifta koji bi prilaz tvrđavi sa šetališta u njenom podnožju učinio pristupačnijim. Pored toga što bi olakšao pristup posetiocima, lift bi omogućio i povezivanje ovog istorijskog zdanja sa još jednim značajnim simbolom Užica, a to je mala hidroelektrana “Pod gradom”, na obali reke Đetinje. U pitanju je prva hidrocentrala podignuta po Teslinim principima polifaznih struja u Evropi, a druga u svetu, koja je počela sa radom svega pet godina nakon izgradnje iste takve na reci Nijagari u Americi.
Obnova Starog grada nesumnjivo doprinosi poboljšanju turstičke ponude Užica, a kako bi ona bila kompletna, turističku ponudu tvrđave zaokružiće putovanje starom trasom „ćirine pruge” i obilaskom Staparske gradine, sedam kilometara uzvodno kanjonom reke Đetinje. Prolazak klisurom pruža nezaboravan doživljaj svim posetiocima, jer je upravo tu, gde je nekada saobraćao čuveni voz Ćira, nastala prva zelena staza u Srbiji. Pretvaranje starih uzanih pruga u zelenu zonu dugu dvanaest kilometara, ispresecanu tunelima, koja se proteže od Gradske plaže do jezera Vrutci, učinilo je ovaj predeo pravom oazom za sve njegove goste.
Osim ambijenta koji pružaju prirodne lepote kanjona reke Đetinja, putovanje zelenom stazom omogućava zaljubljenicima u prirodu aktivan odmor kroz različite vidove rekreacije, kao što su šetnja, orijentaciono kretanje, brzo hodanje i biciklizam. Sama reka izuzetno je bogata salmonidnim vrstame ribe, kao što su mladica, pastrmka i lipljen, dok oko nje obitavaju i retke vrste lepitra, što predstavlja pravi raj za sve ljubitelje sportskog ribolova. Kako bi staza bila pristupačna, na samom početku izgrađena je lift platforma, koja obezbeđuje jednostavniji prilaz svim posetiocima, dok su im tokom samog putovanja na raspolaganju klupe za odmor, sprave za vežbanje, uređena kupališta i izletišta u Steparskoj banji, gde postoje bazeni ispunjeni vodom sa termalnih izvora. Na lepotu nastalu umećem prirode i brižnim odnosom čoveka, ni Evropa nije ostala imuna, proglasivši jesenas ovo područje za drugu najatraktivniju „Zelenu stazu“ u ovom delu sveta.
Među prirodnim karaktersitikama užičkog kraja značajno mesto zauzima i Potpećka pećina, kao zakonom zaštićen spomenik prirode. Ova pećina, poznata po svom jedinstvenom ulazu nalik potkovici, obiluje velikim brojem stalaktita i stalagmita, ukrasa čiji oblici podsećaju na zmajeve, kamile, orlove, sove i ribe. Posetiocima su naročito interesantne dvorane Zmajeva, Don Kihot, Snežana i sedam patuljaka, kao i skelet pećinskog medveda. Iz pećine, u kojoj je temperatura samo 9 stepeni, izbijaju dva vrela koja čine dva kilometra dugu reku Petnicu. Potpećka pećina najznačajniji je speleološki lokalitet zapadne Srbije i jedna od svega pet pećina u Srbiji uređenih za turističku posetu, koju godišnje poseti više desetina hiljada turista.
Jedan od prioriteta razvoja grada i opštine u narednim godinama biće uređenje užeg jezgra grada i modernizacija mostova na Đetinji. Rekonstrukcija Malog parka samo je jedna u nizu promena koja će stvoriti potpuno drugačiji ambijent u samom centru. Namera je da ova zelena površina, kao jedno od omiljenih šetališta i mesta za odmor i rekreaciju građana, dobije i ulogu info zone. U narednom periodu planira se i ulepšavanje određenih delova Gradskog trga i glavne ulice, kao i uređenje trotoara od zelene pijace do robne kuće Beograd, ispred Belog dvora i Crne dame. Šest mostova na potezu od Velikog parka do Starog železničkog mosta na plaži dobiće savremeniji izgled i veću funkcionalost. Nakon rekonstrukcije Trgovačkog mosta, u planu su radovi i na Mostu Kralja Aleksandra, Komunikativnom, Rekreativnom, Mostu tehika i Relaks mostu. Planirani radovi su za sada na nivou idejnih rešenja, dok će odluka o njihovom konačnom izgledu biti doneta nakon razgovora sa građanima.
Osim turizma, potencijali Užica leže i u njegovoj privredi, koja je zdrava, konkurentna i izvozno orijentisana. Već duži niz godina ovaj grad beleži suficit u spoljnotrgovinskoj razmeni sa inostranstvom. Najznačajnije privredne grane su prerada obojenih metala, metalska, drvna i tekstilna industrija, čija se aktivnost realizuje u okviru 11 sektora. Uzimajući u obzir izvozno orijentisan karakter užičkih kompanija, njihova radna snaga poseduje kvalitet da adekvatno odgovori najvišim standardima svetskog tržišta. Užice je jedan od pet gradova u Srbiji koji ima formiranu Slobodnu zonu. Potencijalnim investitorima na raspolaganju su grinfild i braunfild lokacije, koje im omogućavaju različite benefite i finansijske uštede. Uloga lokalne samouprave u privlačenju investicija posebno dolazi do izražaja prilikom kreiranja mikrouslova za pospešivanje razvoja biznisa, obezbeđivanja adekvatne infrastrukture i strateškog upravljanja održivim razvojem. Nesumnjivo je da Užice u budućnosti očekuju velike infrastrukturne i kapitalne investicije koje će doprineti njegovom turističkom i poslovnom razvoju.

Treći Međunarodni festival voćnih rakija “Žestival” biće održan 18. i 19. avgusta na Gradskom trgu u Užicu, najavljeno je danas u beogradskom Medija centru.
Cilj ove privredno-turističke manifestacija koja je takmičarskog i prodajnog karaktera, jesu očuvanje tradicije, promocija i unapređenje proizvodnje i plasmana voćnih rakija, kao i predstavljanje turističkih i drugih potencijala Srbije i regiona.
“Žestival” organizuje grad Užice u saradnji sa Regionalnom privrednom komorom, Poslovnim klubom Zapadne Srbije, Regionalnom agencijom Zlatibor, Poljoprivredno savetodavnom i stručnom službom Užice i Turističkom organizacijom regije Zapadna Srbija.
Za “Žestival” vlada sve veće interesovanje kako učesnika, tako i ljudi koji žele da posete ovu manifestaciju. Od ove godine festival je međunaronog karaktera i pored proizvođača voćnih rakija Zlatiborskog okruga i Srbije, izlagaće i ozbiljne destilerije iz Bosne i Hercegovine i Crne Gore”, kazao je predsednik Skupštine Grada Užica Branislav Mitrović najavljujući manifestaciju.
Prema njegovim rečima, osim afirmisanih proizvođača, “Žestival”promoviše i podstiče nove proizvođače, posebno poljoprivredna gazdinstava koja imaju potencijal za proizvodnju.
Taj potencijal će se najbolje videti kroz namanje 100 uzoraka raznih rakija koje će izložiti više od trideset izlagača. Lista još nije zaključena, ali izvesno je da će sem šest opština Zlatiborskog okruga, u kategoriji poljoprivrednih gazdinstava svoje predstavnike imati proizvođači iz Gornjeg Milanovca i Ivanjice, te pograničnih suseda Višegrada i Rudog. Poseban podsticaj malim proizvođačima je i priznanje koje će najbolji dobiti, jer će ocenjivanje rakija biti u tri kategorije -
– preduzeća i preduzetnici i individualna gazdinstva. Proizvode će ocenjivati stručni žiri u kome su najveći stručnjaci u ovoj oblasti sa Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu i Instituta za voćarstvo iz Čačka.
“U temelju naše manifestacije je tradicija. Veoma zanimljiv je podatak da je 1892. užički preduzetnik Toma Naumović u Briselu izlagao užičku klekovaču i dobio zlatnu medalju. Poslednjih decenija pojavom sve većeg broja porodičnih destilerija i uključivanjem nauke u celi proces, naše rakije na domaćem i stranom tržištu zauzimaju važno mesto”, rekao je Mitrović, dodajući da pojedine rakije na svetskom tržištu imaju višu cenu nego škotski viski i francuski konjak: “Međutim, mi smatramo da voćna rakija još nije dovoljno afirmisana, da se o ovom bitnom proizvodu sa velikim mogućnostima ne govori na pravi način.”
Zato je misija “Žestivala”, između ostalog, da razbije predrasude o rakiji kao “piću siromašnih za brzo opijanje” i predstavi je kao vrhinski proizvod koji se, kako kaže jedan od slogana “ne pije, nego degustira, u njoj se uživa” i predstavlja “divno putovanje” kroz svet nastao od kvalitetnog voća.
Osim voćnih rakija, na festivalu će izlagati najeminentniji proizvođači i distrubuteri poljoprivredne mehanizacije, opreme za spravljanje, skladištenje i pakovanje rakija Posetiocima će se predstaviti i proizvođači prateće opreme kao što su kazani, drvene, prohromske, staklene i keramičke posude, opreme za pčelarstvo. Posetiocima će biti predstavljeni stari zanati i tipični proizvodi poput meda, užičke pršute, lekovitog bilja, organske proizvodnje. Ipak, ključni deo “Žestivala” je kako od nesumnjivog potencijala napraviti siguran posao.
“Posao brendiranja naših proizvoda na domaćem i posebno međunarodnom tržištu traje svih 365 dana u godini, a tokom ova dva dana festivala predstavićemo sve učesnike u lancu, od proizvođača voća i rakija, pratećih proizvoda i izvoznika i kako da tu klimatsku konkurentnu prednost pretočimo u finalni proizvod, a ne samo da izvozimo voće”, kazao je Slavko Lukić, direktor Regionane razvojne agencije, naglašavajući da su u posao brendiranja uključene i značajne međunarodne asocijacije i agencije i da ta saradnja već daje značajne rezultate.
Prema njegovim rečima od posebog značaja je uključivanje malih proizvođača, jer se samo uz njihovu pomoć može garantovati kontinuirano snabdevanje i standardan kvalitet. Lukić je kao dobar primer naveo destleriju “Zarić” u Kosjeriću koja je prošle godine imala više od 1300 individualnih kooperanata, malih proizvođača voća i “meke” rakije, koja je poluproizvod.
“Samo tako možemo ići u osvajanje oznake geografskog porekla”, rekao je Lukić.
Jedna od važnijih uloga Regionalne razvojne agencije “svih 365 dana”, ali i samog festivala, jeste i razbijanje prerasude da će po ulasku u Evropsku uniju Srbiji biti onemogućena proizvodnja rakije, pa u tom smislu i priprema proizvođača za standarde koje treba primeniti da bi se osvojilo probirljivo tržište. Prednost u toj utakmici je tradicija organske proizvodnje voća, ali je potrebno uvesti i najsavremeniju tehnologiju u njegovu preradu.
“Dugoročno najbolja investicija je ulaganje u brendiranje voća i voćnih proizvoda”, naveo je Lukić i širi kontekst Žestivala.
Prema rečima Miroslava Rađena, direktora Turističke organizacije regije Zapadna Srbija, “Žestival” bi u narednim godinama trebalo da dostigne značaj i kvalitet manifestacija poput Drinske regate i ivanjičke “Nušićijade”, koje privlače veliki broj posetilaca.
“Istraživanja o motivaciji za turističku posetu nekom kraju pokazuju da je među prva tri motiva upravo gastronomska ponuda, a mi možemo da se pohvalimo kvalitetnom ponudom voćnih rakija”, kazao je Rađen.
Užice turističku ponudu dopunjava prezentacijom drugih prirodnih pogodnosti, ali i kulturnih i istorijskih dostignuća.
U okviru Žestivala 18. avgusta biće održano i Boemsko veče, kada će se na Trgu, uz užičke tamburaše, evocirati uspomene na čuvene užičke boeme. Posle radnog programa koji počinje u 11.00 sati 19. avgusta, a završava se proglašenjem pobednika, nastupiće i grupa „Legende“.
Pravi kuriozitet je da će na “Žestivalu” biti predstavljena i rakija od kivija, proizvođača iz Virpazara, ali i za organizatore i za posetioce poseban izazov biće degustacija najveće komplet lepinje na svetu, svojevrsna najava za naredni “Žestival” kada će se Šuljagina “lepinja sa sve” boriti za Ginisov rekord.

Na više lokacija na teritoriji današnjeg grada Užica mogu se naći tragovi ljudskog života koji potiču još iz neolita – 5.500 godina pre nove ere. Za Grad neki istoričari tvrde da je keltskog porekla i da je star oko 20 vekova. U pisanim dokumentima ime grada se prvi put javlja 9. oktobra 1329. godine, u zadužnici iz dubrovačke kancelarije. Međutim, deo istoričara tvrdi da se tekst o gradu može pronaći u Povelji vizantijskog cara Vasilija II iz 1020. godine, gde ga nazivaju Omcon. Veliki Župan Stefan Nemanja je u XII veku naselje pripojio Raškoj.
Užice je od strane Turaka osvojeno 1463. godine i tada postaje deo Beogradskog Pašaluka. Grad se još kao seosko naselje pominje i 1476. godine u turskim zemljišnim knjigama. U XVI veku doživljava razvoj i u to vreme već ima odlike razvijenog grada za to doba sa oko 5.000 kuća i 15.000 stanovnika. Užice je od Turaka oslobođano dva puta. Prvu put u Prvom srpskom ustanku 1805. godine, a drugi put 1807. godine. Nakon velikog požara, 1862. godine, u kojem je izgoreo ceo turski deo varoši, stanovništvo turskog porekla, potpuno napušta grad.
Krajem XIX veka, Užice počinje da se razvija kao industrijski grad. To je u Srbiji bio prvi grad gde je sagrađena hidroelektrana po Teslinim principima (1900. godine), a druga na svetu, izgrađena nakon one na Nijagarinim vodopadima. Tokom Drugog svetskog rata, Užice je na 67 dana oslobođeno od nemačke okupacije, a taj period je poznat pod imenom Užička Republika. Kasnije, u SFRJ, grad dobija ime Titovo Užice i nosi ga sve do 1992. godine.
Grad Užice nalazi se u Zapadnoj Srbiji i administrativni je centar Zlatiborskog okruga. Prostire se na površini od 667 kvatratnih kilometara, od kojih je 55% poljoprivredno zemljište. Obuhvata 41 naseljeno mesto u kojem, prema popisu iz 2011. godine, živi 78.040 stanovnika, pretežno srpske nacionalnosti (97,5%). Smešten je na nadmorskoj visini od 415 metara, a kroz njega protiče reka Đetinja. Grad je sa svih strana okružen planinama. Sa severozapada i severoistoka Užice okružuju Povlen i Maljen, na zapadu su Tara i Zvezda, a na jugu Zlatibor.
Užice je jedna od opština koje svoje potencijale pretvara u razvojne mogućnosti: Činjenice govore da se Užice, i danas, razvija bolje i uspešnije od ostatka Srbije, a o čemu nedvosmisleno govore investicije, kako domaće, tako i inostrane. To se, međutim, nedovoljno vidi u beogradskim i drugim medijima sa nacionalnom pokrivenošću, niti je dostupno potencijalnim investitorima.. Ne samo što se u njenoj opštini nalazi najznačajnija turistička destinacija (Zlatibor), već i zbog činjenice da podstiče i unapređuje razvoj Srbije, Užice je defakto „karta za budućnost razvoja Srbije“. Upravo je to razlog za realizaciju ovog projekta: da zainteresuje i privuče investitore, da građani Beograda i Srbije upoznaju i prepoznaju potencijale ove opštine, te da im ukaže na mogućnost da se i sami uključe u njen dalji razvoj.

INVESTICIJE (PRIVREDA)
Grad Užice predstavlja privredni centar zapadne Srbije i spada u grupu privredno razvijenih u Republici. Užice je jedan od retkih gradova u Srbiji koji već duži niz godina ostvaruje suficit u spoljnotrgovinskom poslovanju sa inostranstvom. Time se potvrđuje činjenica da je privreda Užica zdrava, konkurentna i izvozno orijentisana. Privredna aktivnost se odvija u 11 sektora, ali najveći uticaj na privredna kretanja imaju preduzeća iz prerađivačke industrije, građevinarstva i trgovine. Vodeće grane su metalska industrija, prerada obojenih metala, tekstilna i drvna industrija.
Užice se nalazi na tromeđi Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Blizina ovih tržišta i dugogodišnja međuzavisnost i povezanost predstavljaju odličnu polaznu osnovnu za tržišnu pozicioniranje vašeg biznisa. Približno podjednaka udaljenost od najvećih gradova u regionu navodi na to da u radijusu od 200 kilometara od Užica obuhvatate tržište od 5 miliona potrošača.
Jedan od osnovnih preduslova za kvalitetan i uspešan biznis jeste edukovana i efikasna radna snaga. S obzirom na to da je Užice izvozno orijentisno područje i da vodeće kompanije sa ovog pordučja plasiraju svoju robu na svetsko tržište, radna snaga Užica je spremna da odgovori najvišim zahtevimai standardima.
Pored značajnih putnih pravaca koji prolaze kroz Užice postoji odlična saobraćajna povezanost železnicom sa lukom Bar na Jadranu i lukom Beograd na Dunavu. Na taj način, kroz najjeftiniji vid transporta vrlo brzo i efikasno možete otpremiti robu u bilo koji deo sveta.
Povoljno poslovno okruženje - Užice je i sedište institucija koja vam mogu pružiti podršku u razvoju vašeg biznisa: Odeljenje za LER, Regionalna razvoja agencija Zlatibor, Regionalna privredna komora Užice, Biznis inkubator centar Užice, Nacionalna služba za zapošljavanje.
Teritorija užičke opštine i užičkog kraja prostire se od valjevskih planina (Maljena, Povlena i Bukova) na severu, do Zlatara, Jadovnika i Giljeva na jugozapadu i Javora i Golije na jugoistoku, sve do Kamene Gore, Mrkog vrha i Lise (u Crnoj Gori) na jugu. Do planine Radočelo se pruža na istok, a na zapadu do granice sa Bosnom.
U najvećem delu užičkog kraja, zbog visine ove oblasti, preovlađuje planinska klima. Severni i južni deo klimatski se razlikuju, pa je umereno kontinentalna u nižim delovima, do 800m, dok viši, južni deo ima planinsku klimu.
Najzastupljenije grane poljoprivrede su stočarstvo (govedarstvo i ovčarstvo), voćarstvo (šljive, jabuke i maline) i ratarstvo (krompir). Sve veća pažnja poklanja se gajenju i sakupljanju lekovitog bilja i šumskih plodova. Kada je reč o hrani sa prostora Užica, specifičnost kraja je tradicionalna proizvodnja suhomesnatih proizvoda, a najpoznatiji su užički pršut i prerađevine od mleka. Poslednjih godina razvija se i uzgoj ribe (pastrmke). Na tom brdsko-planinskom području proizvodi se i kvalitetan med.
Užice je jedan od pet gradova u Srbiji koji ima formiranu Slobodnu zonu. Slobodna zona se nalazi u industrijskoj zoni Sevojno i obuhvata Valjaonicu bakra i impol Seval ali postoje i grinfild i braunfild lokacije u okviru slobodne zone koje su dostupne potencijalnim investitorima. Poslovanje u slobodnoj zoni omogućavanja brojne prednosti i finansijske uštede.
Važno je istaći i da lokalna samouprava ima veoma važnu ulogu u privrednom razvoju, što posebno dolazi do izražaja u kreiranju mikro uslove za pospešivanje razvoja biznisa i za privlačenje novih investicija. Od njene efikasnosti na administrativnim poslovima, preko obezbeđenja komunalno infrastrukturno opremljenih lokacija, do lokalne infrastrukturne razvijenosti - često zavisi uspeh u privlačenju investicija. Uloga lokalne samouprave se pomera sa administrativne, ka strateškom upravljanju održivim razvojem.
Pred Užicem su u 2017. velike investicije: kako infrastrukturne u gradu, tako i kapitalne, koje će doneti novu, dodatnu, vrednost ovoj opštini.
Pa ipak, nedovoljno je poznato zašto je upravo Užice pouzdan partner svima koji žele više i bolje, svima koji su spremni da rade i zarade.
Medija centar će, kroz ovaj projekat građanima Srbije i potencijanim domaćim i inostranim investitorima približiti ideju investiranja u ovu opštinu, tako što će (potencijalnim) partnerima kao i građanima, informisanjem pojasniti zašto (i kako) Užice nudi značajne komplekse komunalno opremljenog zemljišta, efikasan i brz postupak dobijanja dozvola za gradnju kao i stručne saradnike koji će na najbolji način ostvariti sve zamisli.
TURIZAM
Kulturna ponuda Grada Užica spada u jedne od najbogatijih u Srbiji. Brojne su kulturne in- stitucije u Užicu koje pružaju zanimljive sadržaje - Pozorište, Galerija, Muzej, Biblioteka. Pored toga, zahvaljujući izvarednom turističkom okruženju tokom cele godine postoje veliki broj manifestacija, festivala i dešavanja.
U neposrednom okruženju Užica (do 50 km) nalaze se brojne prirodne lepote i destinacije: Zlatibor, Tara, Mokra Gora, Zlatar, Golija, Jezero Perućac.
Grad Užice i njegova okolina predstavljaju jedinstven kompleks za razvoj turizma i imaju sve preduslove da postanu mali turistički raj. Geografsko-turistički položaj je izuzetno povoljan : blizina Zlatibora, Republike Srpske, Nacionalnog parka Tare, Ovčarsko-kablarske klisure, Zlatara. Kao prirodne karakteristike treba izdvojiti Potpećku pećinu, zakonom zastićen spomenik prirode i kanjon reke Đetinje.
Resursi za razvoj i unapređenje kulturnog turizma su zaista brojni i predstavljaju pravac razvoja lokalne turističke privrede.
1. Istorijsko nasleđe - Stari grad (XIV vek) - ekskurzije, pozorišne i filmske predstave,
koncerti;
2. Industrijsko nasleđe - Hidrocentrala na Đetinji (1900. god) - tribine, stručne ekskurzije;
3. Etnografsko nasleđe - (XIX vek) - kultura stanovanja i načina življenja- kuće brvnare
(zaseok Milekići - jedinstveno živo etno selo u svetu);
4. Arhitektonsko nasleđe - Jokanovića kuća (XIX vek);
5. Sakralno nasleđe - Bela crkva u Karanu (XIV vek), Crkva Sv. Marka (XVIII);
6. Turistički potencijali u okruženju - planinski, zimski, etno, kongresni turizam
Kao veoma popularna i nova turistička destinacija je Mokra Gora sa najatraktivnijom turističko-muzejskom železnicom u Evropi. Pored jedinstvene pruge uskog koloseka veliki turistički potencijal je valorizovanje visokoalkalnih izvora lekovite vode. U seoskom, lovnom i ribolovnom turizmu, ne treba zaobići ni „Zavičajne dane” tradicionalnu manifestaciju ovog sela. Kao najatraktivnija ponuda, posebno za goste sa strane, izdvaja se Drvengrad, etno selo koje je sagradio Emir Kusturica.
Veoma interesantno u turističkoj ponudi je i selo Kremna sa kućom čuvenih proroka Tarabića ali i brojnim domaćinstvima koja se uspešno bave seoskim turizmom. Kao specificnu turističku ponudu, koja može doprineti boljem i potpunijem predstavljanju ovog kraja su manifestacije i ustanove koje su stvorile lokalni identitet: Međunarodna kolonija umetničke keramike Zlakusa, Jugoslovenski pozorišni festival, Gradska galerija.